این بنا در کنارخیابان پانزده خرداد، شرق خیابان ناصرخسرو و جنب بازار تهران واقع گردیده و از بناهای ارزشمند دوره قاجار به شمار می رود که بین سال های 1222تا 1240 ه.ق توسط فتحعلی شاه قاجار ساخته شده و بعد از مرگ وی، در زمان ناصرالدین شاه تعمیراتی در آن صورت گرفته و گلدسته هایی به آن اضافه گردیده است.
معمار مسجد امام خمینی تهران
نام معمار و سازنده مسجد ذکر نشده؛ اما به نظر می رسد که عبدالله خان معمار باشی معمار دربار فتحعلی شاه بوده باشد . در ساخت و تزیین این مسجد،هنرمندان دیگری ازشیراز و اصفهان نیز شرکت داشته اند.
این مسجد، قبل از انقلاب اسلامی، ” مسجد شاه ” خوانده می شد . بنای مسجد امام با وسعتی حدود ۱۱ هزار مترمربع با طرح چهار ایوانی کامل ساخته شده و مشتمل بر صحن وسیع میانی، ایوان های چهارگانه، گنبدخانه و شبستان های ستوندار، رواق ها، سردرها و جلوخان شمالی، به همراه تزیینات زیبای کاشیکاری، گچکاری، حجاری، مقرنس و کتیبه های خطی است.
مسجد دارای ورودی و سردر در اضلاع شمالی، شرقی و غربی است که در پشت ایوان های مسجد قرار گرفته اند. سردر شمالی که اصلی ترین ورودی بناست، در جانب خیابان 15 خرداد قرار دارد. سردر غربی به بازار بزرگ و سردر شرقی به بازار صحافان یا بازار بین الحرمین راه دارد.
سردر شمالی دارای فضای جلوخان وسیع مستطیل شکلی است که ۱۷ پله سنگی پایین تر از خیابان واقع شده است. دراضلاع جلو خان مغازه هاو در وسط ضلع جنوبی آن، سردری کاشیکاری با تزیینات مقرنس و کتیبه تاریخی بنا واقع شده است.
در چوبی مسجد به ارتفاع 4 و عرض 3 متر، دو لنگه است و ازاره کناره های آن سنگی است . بر سطح فوقانی در، کتیبه تاریخی مسجد، مورخ 1241ه-. ق بر سنگ حک شده که حکایت از نام بانی، زمان ساخت و موقوفات مسجد دارد.
سردرمزبور به هشتی گنبددار نسبتا بزرگی راه پیدا می کند که سطوح آن دارای طاقنماها و گچکاری هایی است. هشتی ورودی، به ایوان شمالی راه داشته که مسدود شده و دسترسی به صحن از طریق دو دهلیز کناری ایوان شمالی صورت می گیرد.
از آنجا که جهت جلوخان و سردر، منطبق بر جهت قبله و بنای اصلی مسجد نیست،همانند مسجد امام اصفهان، با اعمال چرخش نامحسوسی در دهلیزهای ورودی، مشکل اختلاف دو بخش را حل کرده اند.
سردرهای شرقی و غربی نیز دارای تزیینات کاشیکاری و همان عناصر سردر،هشتی و دهلیزها هستند؛ با این تفاوت که در این سردرها اختلاف جهت وجود ندارد. در هشتی سردر شمالی، سقاخانه ای سنگی با شیرآب قرار داده اند که در دوره های بعدی جایگزین سنگابی حجاری شده گردیده است.
صحن وسیع مسجد به شکل مربع و ابعاد 65×65 متر با سطح سنگ فرش ، در میانه دارای حوض بزرگی است. در نمای اطراف صحن، در چهار جهت اصلی ، چهار ایوان با نمای کاشیکاری و طاقنمابندی، و در اطراف آنها، رواق ها و دهنه های شبستان ها قرار گرفته است . کاشیکاری مسجد به دو صورت خشتی و معقلی صورت گرفته است. کاشیکاری معقلی، سطوح داخلی ایوان ها را به زیبایی تزیین کرده است.
بر بالای ایوان شمالی، دو گلدسته کاشیکاری و در میانه آنها، ساعتی بر پایه کاشیکاری تعبیه کرده اند . گلدسته ها مربوط به دوره ناصرالدین شاه و نصب ساعت مربوط به بعد از آن 1323 _ 1322 ه.ق است.
ایوان مزبور، از دیگر ایوان ها بزرگترها و فضای آن به عنوان شبستان تابستانی، مورد استفاده نمازگزازان است. در پشت ایوان جنوبی، گنبدخانه قرار دارد که فضای مربعی است که در بالا با گوشه سازی به کثیرالاضلاع تبدیل گشته و گنبدی بر بالای آن قرار گرفته است.
ویژگی خاص گنبد این بنا، طوقه یا گنبد کوچکتر با روزنه هایی در ساقه است که آن را بر رأس گنبد اصلی بنا ساخته اند و پوشش ورقه های رزین دارد . گنبد اصلی در گذشته با آجرهای لعابدار آبی رنگ و کتیبه های با خط کوفی پوشش یافته بوده که در دهه گذشته، بدون ملاحظه جنبه های هنری و تاریخی، با ورقه های فلزی پوشش یافته است.
فضای زیرین گنبد با کاشی و گچکاری تزیین یافته و در ضلع جنوبی آن، محراب و در اضلاع دیگر آن، درگاه هایی وجود دارد که به ایوان جنوبی و شبستان های ستوندار جانبی راه پیدا می کنند.
در این گنبدخانه منبری دوازده پله و سنگی وجود دارد که با استادی از سنگ مرمر یکپارچه ای ساخته شده است. دراضلاع شرقی و غربی گنبدخانه، دو شبستان ستوندار وسیع با پوشش چشمه طاق اندود گچ ساخته شده که هر کدام چهار دهانه به سوی صحن دارند . در هر یک از این شبستان ها، دو محراب قرار دارد.
شبستان ستوندار دیگری در ضلع شمالی مسجد واقع است که به خاطر آفتابگیر بودن، به شبستان گرم شهرت دارد . از کتیبه های موجود در مسجد می توان به سنگ نوشته ایوان جنوبی متضمن تاریخ ۱۲۲۹ ه.ق، نام فتحعلی شاه و شکیات نماز به خط ثلث مهدملک الکتاب، کتیبه قرآنی گنبدخانه، و کتیبه هایی متضمن قصیده هایی از فتحعلی خان ملک الشعرا و مجتهدالشعرا اشاره کرد.
در دوره اخیر، تعمیرات زیادی در مسجد صورت گرفته که بخشی از آنها بر اصالت تاریخی مسجد صدمه زده است. این بنا به شماره 1667/3 به ثبت تاریخی رسیده است.
تصاویر مسجد امام خمینی تهران
بیشتر بخوانید:
